تاخیر حرکتی در برخی از موارد دلیل مشخص و شناخته شده‌ای ندارد به همین علت خانواده‌ها را دچار سردرگمی خواهد کرد. در این نوشته مرکز جامع توانبخشی ایران به بررسی این موضوع می‌پردازیم که کاردرمانی تاخیر حرکتی چیست؟ جه اهدافی را دنبال می‌کند؟ و چگونه می‌تواند به درمان این کودکان کمک کند؟

تاخیر حرکتی چیست؟

هر کودکی که متولد می‌شود بدون مهارت‌های حرکتی به دنیا می‌آید. سپس در سنین خاصی توانایی انجام یک حرکت را به دست خواهد آورد. در واقع هر مهارت در یک بازه زمانی رشد پیدا می‌کند و در یک سن به بلوغ نسبی می‌رسند. در صورتی که هر کدام از این مهارت‌ها در سن مناسب کسب نشوند حالتی را به وجود می‌آورند که به آن تاخیر حرکتی می‌گوییم. نکته مهم این است که هر مرحله حرکتی بر مرحله بعد از خود تاثیر گذار است و در صورتی که یک مرحله دچار تاخیر شود به احتمال زیاد در توسعه سایر مهارت‌ها به مشکل خواهد خورد. برای نمونه فردی که در 6 ماهگی هنوز به صورت کامل گردن نگرفته است در خزیدن و نشستن هم دچار اختلال خواهد شد. از این منظر می‌توان گفت که تاخیر حرکتی یک اختلال است که مراحل آن مانند زنجیر به هم متصل هستند و در صورت جدا شدن یک حلقه سایر حلقه‌ها هم کاربرد مورد نیاز را نخواهند داشت. 

منظور از کاردرمانی در تاخیر حرکتی چیست؟

نقطه تلاقی کاردرمانی و تاخیر حرکتی را می‌توان در فعالیت‌های روزمره زندگی جستجو کرد. فردی که مراحل رشدی را به درستی طی نکند در نشستن، راه رفتن و انجام فعالیت‌های روزمره زندگی خود با مشکل روبرو خواهد شد. کاردرمانی هم در تلاش است تا افراد را به سطحی برساند که بتوانند به تنهایی و مستقلا فعالیت‌های خود را انجام دهند. 

آیا تاخیر حرکتی جزو فلج مغزی است؟

تاخیر حرکتی جزو مشکلات دوره کودکی افراد است و فلج مغزی هم در همین سن بروز پیدا می‌کند. علایم و مشکلات ایجاد شده در آن‌ها در بسیاری از موارد مشابه هم دیگر است. از این رو ممکن است چنین تصور شود که این دو با یک بیماری هستند. در حالیکه هر کدام از این بیماری‌ها علایم و نشانه‌های خاص خود را دارند. جهت آشنایی بیشتر و اینکه بتوانید بین این دو تمایز قائل شوید نوشته فرق تاخیر حرکتی با فلج مغزی در کودکان را منتشر کرده‌ایم که خواندن آن خالی از لطف نیست. 

مراحل رشد حرکتی در کودکان

اگر بخواهیم اطلاعات جامعی از کاردرمانی در فلج مغزی به دست بیاوریم لازم است با مراحل رشد حرکتی آشنا باشیم. چرا که کاردرمانی در تلاش است تا این مراحل را در فرد به صورت تک تک ارتقا داده و فرد را به سطح بالاتری برساند. توجه داشته باشید در طی هر کدام از این مراحل ممکن است یک سری مهارت زیر و درشت دیگر هم توسعه پیدا کنند. اما در این جا به مواردی اشاره می‌کنیم که به عنوان یک راهنما در این مراحل شناخته می‌شوند و در صورتی که در زمان مناسب به دست نیاید باید برای درمان اقداماتی انجام شود:

1- گردن گرفتن

اولین و یکی از پایه‌ترین توانایی‌هایی که کودک کسب می‌کند، این است که بتواند سر را در راستای بدن و تنه نگه دارد. کودکان عادی معمولا این توانایی را در سن 2 ماهگی کسب کرده‌اند. گردن گرفتن روی بقیه مراحل رشدی هم تاثیر خواهد گذاشت و در صورتی که فرد این مرحله را به دست نیاور در بقیه مراحل هم به مشکل خواهد خورد. گردن گرفتن کمک می‌کند فرد بتواند محیط خود را کشف کند. 

2- غلت زدن و سینه خیز رفتن 

کودک در مسیر کسب توانایی راه رفتن نیاز قدرت و توان بالایی دارد. این قدرت‌ها به صورت معمول از طریق فعالیت‌هایی که فرد به تنهایی انجام خواهد داد، کسب می‌شود. برای نمونه سینه خیز رفتن به تقویت عضلات دست، پا، تنه و گردن کمک خواهد کرد. از طرفی دیگر غلط زدن کمک می‌کند که فرد وضعیت خود را تغییر دهد و هم عضلات جلو بدن و هم عضلات پشت بدن فرد تقویت شوند. در صورتی که این توانایی‌ها تا سن 6 الی 7 ماهگی به صورت کامل شکل نگیرد،‌ کاردرمانی در تاخیر حرکتی دست به کار خواهد شد و درمان‌های مورد نیاز را ارائه خواهد کرد. 

4- چهار دست و پا راه رفتن 

توانایی راه رفتن روی چهار دست و پا از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و در صورتی که فرد این مرحله را به درستی طی نکند علاوه بر مشکلات حرکتی ممکن است دچار مشکلات ذهنی هم شود. از طرفی دیگر چهار دست و پا راه رفتن به عنوان معیاری برای توانایی راه رفتن فرد در نظر گرفته می‌شود و باید تا سن 8 ماهگی به صورت کامل شکل گرفته باشد. 

5- ایستادن 

ایستادن یکی دیگر از مراحلی است که برای راه رفتن کودکان مورد نیاز است. ایستادن همه اکثر اجزای مورد نیاز برای راه رفتن را در دل خود دارد. از این منظر اهمیت آن اگر از سایر مراحل بیشتر نباشد کمتر نیست. فرد نهایتا تا 12 ماهگی فرصت دارد تا این مهارت را کسب کند. بعد از آن کاردرمانی در تاخیر حرکتی باید شروع شود. 

6- راه رفتن

اولین قدم‌هایی کودک شیرین‌ترین لحظات زندگی هر پدر و مادری را شکل می‌دهد. در نتیجه تاخیر در این مرحله بسیار ناخوشایند خواهد بود. کاردرمانی هم همه تلاش خود را به کار خواهد گرفتن تا فرد را به این مرحله برساند. کودکان معمولا در سن 12 تا 14 ماهگی به این مهم دست پیدا خواهند کرد. در صورتی که کودکی تا این توانایی راه رفتن را نداشته باشد به کاردرمانی نیاز خواهد داشت. همچنین کمک گرفتن از سامانه پیش بینی راه رفتن کودکان دید بهتری به خانواده‌ها در مورد این مشکل خواهد داد.

7- توسعه مهارت‌های ریز 

در اغلب موارد رشد فرد از مهارت‌هار درشت حرکتی به سمت توسعه مهارت‌های ریز حرکت خواهد کرد. به این معنی که فرد ابتدا توانایی بالا آوردن شانه را کسب می‌کند، سپس توانایی گرفتن ارادی اشیا را به دست می‌آورد. عموما افرادی که در توسعه مهارت‌های درشت مشکل دارند،‌ مهارت‌های ریز را هم به خوبی انجام نخواهند داد. این مشکل هم به عنوان یکی از علایم تاخیر حرکتی شناخته می‌شود.

توجه به این نکته لازم است که کسب هر یک از مراحل بالا با یکی دو ماه تاخیر هم قابل قبول است و عموما به درمان خاصی نیاز ندارد. خصوصا اگر نوزاد به صورت نارس و زودتر از موعد مقرر متولد شود. 

آیا کاردرمانی در بهبود تاخیر حرکتی مفید است؟

جواب کوتاه این این است، بله. تاخیر حرکتی معمولا به خوبی توسط کاردرمانگر درمان خواهد شد و در اکثر موارد فرد بعد از مدتی ترخیص خواهد شد. البته تحت یک شرایط خاص ممکن است مدت زمان درمان به درازا بکشد یا حتی درمان نتایج مورد انتظار را به دنبال نداشته باشد. برای نمونه فردی که دچار تشنجی است که به صورت کامل کنترل نشده است ممکن است بر اثر تشنج دوباره به حالت قبلی خود برگردد. به این معنی که دچار پسرفت خواهد شد. در نظر داشته باشید که این اختلالات نادر است و در بیشتر موارد کاردرمانی تاخیر حرکتی در کمترین زمان ممکن نتایج کاملا راضی کننده به دنبال خواهد داشت. 

متخصصین کلینیک جامع توانبخشی ایران با تکیه بر سابقه طولانی خود در درمان مشکلات تاخیر حرکتی کودکان در تلاش هستند تا بهترین درمان را در اختیار شما قرار دهند. برای مشاوره و دریافت نوبت می‌توانید از طریق دکمه‌های زیر اقدام فرمایید:

02188242410

نوبت   اینترنتی

اهداف کاردرمانی در تاخیر حرکتی

تعیین اهداف درمانی کمک می‌کند که انتظارات درمانگر و خانواده در یک راستا قرار بگیرد. در نتیجه تلاش برای حصول نتیجه بهتر، ساده‌تر خواهد بود. از طرفی دیگر با توجه به سن کودک ممکن اهداف درمانی به صورت جداگانه و متفاوتی تعریف شود. در نظر داشته باشید که مهم‌ترین هدف کاردرمانی در تاخیر حرکتی این است که فرد مراحل رشد حرکتی را به درستی و در وقت خود طی نماید. از این منظر می‌توان هدف آن را با هدف کلی کاردرمانی که رساندن فرد به حداکثر استقلال ممکن در زندگی است، هم جهت دانست. کاردرمانی همواره تلاش می‌کند موارد زیر را برای این کودکان فراهم نماید:

1- اصلاح تون عضلات

در بسیاری از موارد مشاهده شده است که افراد دارای تاخیر حرکتی، تون عضلانی پایینی دارند و اصطلاحا هایپوتون هستند. هیپوتونی مانع  از این می‌شود که فرد بتواند عضوی از بدن خود را در یک راستا نگه دارد و عموما به حالتی هستند که انگار اعضای بدن کودک آویزان هستند. برای مثال کودکی که گردن گرفته است اگر در حالت نشسته قرار گیرد، سرش به جلو یا عقب خم می‌شود و نمی‌تواند سر خود را در حالت عمود قرار دهد. به همین دلیل کاردرمانی تاخیر حرکتی یکی از اهداف خود را بهبود همین موضوع قرار داده است. 

2- تقویت عضلات

تون عضلانی کمک خواهد کرد که فرد بتواند بدن خود را در یک راستا قرار دهد. اما برخی از فعالیت‌ها مانند برداشتن یک توپ از زمین به نیروی بیشتری نیاز خواهد داشت. از این جهت نیاز است که عضلات فرد دارای تاخیر حرکتی تقویت شوند. برخی از تمرینات تقویتی ارائه شده برای این کودکان در قالب فعالیت و بازی به آن‌ها ارائه خواهد شد. 

3- افزایش تعادل

دستیابی به هر مرحله رشدی برای کودک تازه اول راه است و نیاز است که فرد بتواند در آن مرحله به تعادل کافی دست پیدا کند. برای نمونه کودکی که توانایی نشستن را کسب می‌کند در ابتدا تعادل ندارد و با کوچک‌ترین فشاری می‌افتد. برای جلوگیری از این اتفاق‌ها نیاز است که فرد به تعادل بسیار بالایی در هر مرحله دست پیدا کند.  به خصوص در ایستادن و راه رفتن توجه به این نکته بسیار حائز اهمیت است. از طرفی دیگر افزایش تعادل با افزایش قدرت عضلات همراه است که آن هم یکی از مهم‌ترین اهداف کاردرمانی در کودکان تاخیر حرکتی می‌باشد. 

4- آموزش الگوهای صحیح حرکتی

 کاردرمانی همواره تلاش می‌کند تا فرد الگوهای صحیح رفتاری را یاد بگیرد. چرا که اگر فرد هر الگوی حرکتی را به درستی آموزش نبیند، ممکن است برای انجام آن انرژی بیشتری خرج کند و نتواند به مرحله حرکتی بعدی برسد. مثلا فردی که نحوه راه رفتن را به درستی انجام ندهد، در مرحله بعدی حرکتی که دویدن است به مشکل خواهد خورد. در راه رفتن روی پنجه این موضوع به وضوح خود را نشان خواهد داد. بنابراین لازم است کاردرمانگران روی این موضوع وقت بگذارند و برای رفع آن تلاش کنند. 

5- بهبود مهارت‌های حرکتی ظریف

توسعه مهارت‌های حرکتی ظریف عموما بعد از مهارت‌های حرکتی درشت است. همین موضوع باعث می‌شود که راه نرفتن کودک بسیار به چشم بیاید و سایر مهارت‌ها کمتر مورد توجه قرار گیرند. اما در نظر داشته باشید که مهارت‌های حرکتی ظریف هم به اندازه مهارت‌های حرکتی درشت دارای اهمیت است و ناتوانی در انجام آن‌ها، باعث می‌شود فرد نتواند فعالیت‌های روزمره زندگی خود را انجام دهد. حتی ممکن است به اختلال یادگیری منجر شود که علایم آن در سنین بالاتر خود را نشان خواهند داد.  به همین دلیل بهبود مهارت‌های حرکتی ظریف باید یکی از اهداف کاردرمانی در کودکان تاخیر حرکتی باشد. اما این را هم فراموش نکنید که این هدف بعد از مهارت‌های درشت به دست خواهد آمد. 

6- بهبود هماهنگی

کودکان دارای تاخیر حرکتی عموما دارای حرکاتی ناهماهنگ هستد. دلیل آن هم به این موضوع برمی‌گردد که اجزای مختلفی برای انجام یک فعالیت به کار گرفته خواهند شد. برای نمونه در قیچی کردن یک کاغذ لازم است که یک دست کاغذ را بگیرد و دست دیگر قیچی. سپس این دو را به هم نزدیک کند و بتواند در زمان مناسب قیچی را باز و بسته کند. در این بین علاوه بر دست‌ها به بینایی هم نیاز خواهیم داشت. بنابراین به هماهنگی چشم و دست نیاز داریم. کاردرمانی هم سعی می‌کند چنین مهارت‌هایی را در افراد برجسته نماید.

رویکردهای کاردرمانی در کودکان تاخیر حرکتی

بعد از تعیین اهداف حرکتی وقت آن است که به سراغ روش‌های درمانی و رویکردهای مورد استفاده در کاردرمانی کودکان تاخیر حرکتی برویم. در هر مرحله با توجه به دلیل و نوع تاخیر حرکتی ممکن است رویکردهای مختلفی مورد استفاده قرار گیرد. در کل استفاده از رویکردهای زیر در اکثر کلینیک‌های کاردرمانی ایران مرسوم است:

1- وزن اندازی

یکی از اولین تکنیک‌هایی که در کاردرمانی تاخیر حرکتی مورد استفاده قرار می‌گیرد، وزن اندازی روی اندام‌های مختلف بدن است. وزن اندازی یا weight bearing به تقویت عضلات و اصلاح تون عضلانی کمک خواهد کرد. از طرفی دیگر وزن اندازی به تقویت حس عمقی کمک خواهد کرد و در نهایت می‌تواند به شکل گیری body image کمک کند. وزن اندازی باید به شیوه صحیح و تحت نظرات درمانگر انجام شود تا از بروز مشکلات دیگر جلوگیری شود. وزن اندازی روی یک اندام یا یک بخش ممکن است در حالت‌های مختلف صورت بگیرد. برای نمونه ممکن است weight bearing روی دست‌ها در حالت نشسته یا چهار دست و پا انجام گیرد. 

2- Tapping

یکی دیگر از روش‌هایی که برای تحریک و تغییر تون عضلات در کودکان مورد استفاده قرار می‌گیرد tapping است. در این روش کاردرمانگر با استفاده از نوک سه انگشت میانی خود ضربه‌هایی را به عضلات فرد وارد خواهد کرد. این ضربات باید در راستای عضله بوده و با ریتم و فشار مناسب اعمال شوند. تپینگ می‌تواند همراه با سایر روش‌ها اجرا شود. برای نمونه در فردی که وزن خود را روی دست‌های خود انداخته است می‌توان از این تکنیک استفاده کرد. این دو تکنیک همدیگر را تقویت خواهند کرد و کمک می‌کنند که فرد سریع‌تر به بهبودی دست پیدا کند. 

3- Joint compression

Joint compression که به آن فشار مفصلی هم گفته می‌شود حالتی است که درمانگر دو طرف یک مفصل را گرفته و با فشار آن‌ها را به هم نزدیک خواهد کرد. این فشار نسبت به هر مفصل و همچنین سن کودک متفاوت خواهد بود. برای نمونه در یک کودک 18 ماه انتظار داریم که مفصل مچ پا بتواند فشاری برابر با وزن بدن و حتی کمی بیشتر را هم تحمل نماید. اما در یک کودک  6 ماهه چنین انتظاری خارج از توانایی‌های فرد خواهد بود. Joint compression هم عملکردی مشابه وزن اندازی خواهد داشت با این تفاوت که در وزن اندازی از وزن خود فرد برای اجرا تکنیک استفاده می‌شود اما در Joint compression از نیروهای خارجی برای دستیابی به این هدف استفاده خواهیم کرد. 

4- غیر فعال کردن رفلکس‌های مزاحم

رفلکس‌ها به واکنش سریع و شدید به یک محرک گفته می‌شوند. مانند زمانی که دستتان به یک جسم داغ برخورد می‌کند. در این حالت بدون فکر کردن دست خود را عقب می‌کشید. برخی از رفلکس‌ها مربوط به زمان کودکی هستند و در یک بازه زمانی نشان دهنده سلامت جسمی فرد هستند. اما اگر پس از دوره خود کماکان باقی بمانند، مانع رشد فرد خواهند شد و علامتی از یک اختلال هستند. برای مثال رفلکس قرینه‌ای تونیک گردن (STNR) حالتی است که با خم کردن سر کودک به جلو دست‌های وی خم شده و پاهایش صاف خواهد شد. همچنین با بردن سر کودک به عقب دست‌هایش باز شده و پاهای وی خم خواهد شد. این رفلکس کمک می‌کند که فرد خزیدن را یاد بگیرد  و در بازه زمانی 4 تا 6 ماهگی باید از بین برود. 

برای غیر فعال کردن یک رفلکس از روش‌های متنوعی استفاده می‌شود. یکی از این راه‌ها تسهیل رفلکس‌های مرحله بعدی است که به مهار رفلکس‌های سطح پایین کمک خواهد کرد. در برخی از موارد هم از بلاک کردن رفلکس‌ها استفاده می‌شود. غیر فعال کردن رفلکس‌های مزاحم بخشی از تکینک‌های کاردرمانی تاخیر حرکتی است که تاثیر بسزایی در درمان این بیماری به جای خواهد گذاشت. برای آشنایی بیشتر با این موضوع نوشته رفلکس‌های کودکان فلج مغزی و راه‌های مهار آن کمک کننده خواهد بود. 

5- بازی درمانی

نمی‌توان از کاردرمانی حرف زد و به بازی درمانی اشاره نکرد. این دو به گونه‌ای با هم ترکیب شده‌اند که در بسیاری از موارد به جای هم به کار می‌روند. در نظر داشته باشید که در مورد تاخیر حرکتی، بازی درمانی بیشتر به عنوان یک روش تکمیلی و برای جلب همکاری کودک کاربرد خواهد داشت. برای نمونه در اجرای تکنیک وزن اندازی می‌توان کودک را در حالتی که روی دو زانوی خود وزن انداخته است قرار داد و از او بخواهیم که توپ‌ها را از زمین بردارد و داخل سبد بیاندازد. این روش کمک می‌کند که در کنار دستیابی به سایر اهداف درمانی، کودک همکاری بیشتری با درمانگر داشته باشد. 

6- تمرینات درکی حرکتی

علاوه بر تکنیک‌های بازی درمانی تمرینات درکی حرکتی هم به طور گسترده در درمان بیماری‌های مختلف توسط کاردرمانگران به کار گرفته می‌شود. رویکرد درکی حرکتی از این منظر دارای اهمیت است که همبستگی درک و حرکت بسیار بالا است و رشد یکی می‌تواند رشد دیگری را به دنبال داشته باشد. تمرینات درکی حرکتی باعث افزایش ثبات، هماهنگی و تعادل در فرد خواهد شد. همچنین باعث آگاهی فرد نسبت به محیط خواهد شد که در نهایت به درک و شناخت فرد از خود نیز کمک خواهد کرد. این تمرینات در افرادی که ممکن است از نظر ذهنی هم دچار اختلال شده باشند، دارای اهمیت و کاربرد بسیار زیادی است.

کاردرمانی در کودکان دارای تاخیر حرکتی کمک می‌کند که این تاخیر جبران شود و افراد راحت‌تر بتوانند به آن چه که باید دست پیدا کنند. سوالات و نظرات خود را در این مورد می‌توانید از طریق فرم زیر با ما و سایر کاربران به اشتراک بگذارید.