هر کودکی که متولد خواهد شد به شرایطی نیاز دارد تا بتواند بقای خود را تضمین کند و به زندگی خود ادامه دهد. رفلکس‌های نوزادی یکی از راه‌هایی حفظ بقا در افراد است.

از آنجایی که افراد تازه متولد شده آگاهی زیادی ندارند و از توانایی تعامل با محیط برخوردار نیستند. در نتیجه کنترلی روی محیط نداشته و نمی‌تواند واکنش‌های ارادی به اتفاق‌های دوروبر داشته باشد. به همین دلیل در بدو تولد یک سری رفلکس غیر ارادی در همه نوزادان شکل خواهد گرفت. برخی از این رفلکس‌ها به مرور زمان از بین خواهند رفت و با حرکات ارادی جایگزین می‌شوند. در حالیکه برخی دیگر از رفلکس‌ها برای همیشه باقی می‌مانند و به حفظ حیات انسان کمک می‌کنند. در ادامه به بررسی مهم‌ترین رفلکس‌های نوزادی می‌پردازیم و سعی می‌کنیم اطلاعات مفیدی در این مورد به شما ارائه کنیم.

رفلکس چیست؟

رفلکس یک حرکت غیرارادی و آنی در پاسخ به یک محرک است. رفلکس پاسخی است که بدون فکر کردن و تجزیه و تحلیل‌های معمول انجام خواهد شد. محرک می‌تواند هر شکلی از ورودی حسی مانند لمس، صدا یا نور باشد. این یک رفتار خودکار و برنامه ریزی شده است که بدون فکر یا تصمیم گیری آگاهانه رخ می‌دهد. رفلکس‌ها برای بقا ضروری هستند و به بدن اجازه می‌دهند تا به موقعیت‌های بالقوه مضر یا تهدید کننده واکنش سریع نشان دهد. دستور برخی از رفلکس‌ها در نخاع یا ساقه مغز صادر می‌شود و بدون درگیری مغز انجام خواهد شد. برای درک بهتر موضوع زمانی را در نظر بگیرید که دستتان با یک جسم داغ برخورد خواهد کرد. در این حالت پیام حسی به نخاع رفته و سپس در همان نخاع دستور مورد نیاز برای پس کشیدن دست از طریق اعصاب محیطی را به عضلات صادر خواهد کرد. در نتیجه شما بدون فکر کردن دستتان را عقب می‌کشید. به این ترتیب پیام حسی به مغز نمی‌رود و پیامی هم از مغز صادر نخواهد شد. بر همین اساس هم مسیر پیام‌ها کوتاه‌تر می‌شود و هم اجزای کمتری در انجام واکنش درگیر خواهند شد. در این شرایط سرعت انجام رفلکس به شدت از رفتارهای ارادی بالاتر خواهد بود.

اهمیت رفلکس‌های نوزادی در کودکان

رفلکس‌های دوران نوزادی نقش پررنگی در رشد کودکان ایفا می‌کنند. این رفلکس‌ها طبیعی هستند و سالم بودن مسیرهای حسی و حرکتی اعصاب را نشان می‌دهند. بنابراین وجود آن‌ها به خودی خود مفید است و نبود آن‌ها می‌تواند نشان از بیماری باشد. در وهله اول وجود رفلکس‌ها به بقا و زنده مانند کودکان کمک خواهد کرد. برای نمونه رفکس مکیدن به کودک کمک می‌کند که بتواند از سینه مادر شیر بخورد. وظیفه دوم رفلکس‌های نوزادی کمک به رشد حرکتی نوزادان است. برای نمونه همین رفلکس مکیدن به رشد عضلات دهان و صورت کمک می‌کند. 

رشد عصبی را می‌توان سومین وظیفه رفلکس‌های نوزادی به حساب آورد. همانطور که در بزرگسالان برای بررسی سلامت مسیر حرکتی می‌توان از رفلکس‌ها کمک گرفت، رفلکس‌های نوزادی می‌توانند برای بررسی سلامت مسیرهای عصبی بررسی شوند. از طرفی دیگر انجام مکرر این رفلکس‌ها باعث تقویت مسیرهای عصبی شده و به رشد عصبی فرد کمک می‌کند. 

رفلکس‌های نوزادی در بهبود حرکات و افزایش هماهنگی نقش موثری ایفا می‌کنند و به رشد مراحل حرکتی بعدی کمک خواهند کرد. با این اوصاف رفلکس‌های نوزادی نقش بسیاری مهمی در رشد و بزرگ شدن افراد ایفا خواهند کرد. 

چه زمانی رفلکس‌های نوزادی آسیب‌زا هستند؟

همانطور که در بالا اشاره شد رفلکس‌های نوزادی نقش مهمی در طی کردن مراحل رشد حرکتی برعهده دارند. با این وجود در برخی از موارد وجود رفلکس‌ها را نشانه بیماری می‌دانیم و دقیقا برعکس عمل کرده و مانع رشد حرکتی کودکان خواهند شد. برای درک این موضوع باید توجه داشته باشید که رفلکس‌های دوران نوزادی به دو دسته دائمی و موقت تقسیم می‌شوند. رفلکس‌های دائمی برای همیشه باقی می‌مانند و عموما مشکل خاصی ایجاد نمی‌کنند. اما رفلکس‌های موقت باید در زمان مناسب از بین رفته و با رفلکس‌های دیگر یا حرکات ارادی جایگزین شوند. در صورتی که این فرایند به درستی اتفاق نیفتد، رشد فرد دچار اختلال خواهد شد. به همین دلیل کاردرمانگران تلاش می‌کنند تا رفلکس‌های نوزادی را در زمان مناسب کنترل کرده و حرکات جایگزین را به افراد آموزش دهند. 

کلینیک کاردرمانی ایران با بهره‌گیری از دو شعبه فعال در تهران و به کمک درمانگران ماهر و باتجربه خود همواره تلاش کرده است که به بهترین شیوه ممکن به رفع مشکلات ناشی از رفلکس‌های نوزادی کمک کند. برای دریافت مشاوره رایگان در این زمینه می‌توانید با شماره زیر در تماس باشید. همچنین برای دریاف آنلاین نوبت می‌توانید دکمه نوبت اینترنتی را لمس فرمایید:

02188242410

نوبت   اینترنتی

مهم‌ترین رفلکس‌ها دوران نوزادی

نوزادان با مجموعه‌ای از رفلکس‌ها متولد می‌شوند. با بالاتر رفتن سن آن‌ها برخی از این رفلکس‌ها از بین رفته و توسط رفلکس‌های دیگر یا حرکات ارادی جایگزین خواهند شد. آشنایی با مهم‌ترین رفلکس‌های دوران نوزادی دید درستی از نحوه رشد و مشکلات فرد به خانواده‌ها و درمانگران می‌دهد. از آنجایی که کودکان تازه متولد شده حرکات ارادی ندارند و نمی‌توانند با حرکات هدفمند انجام دهند، رفلکس‌ها یکی از منابع بسیار مهم برای بررسی و تشخیص زودهنگام اختلالات است. به این صورت که اگر رفلکسی بیش از حد معمول طول بکشد، به احتمال زیاد فرد با یک اختلال عصبی حرکتی درگیر است. برای نمونه در کودکان فلج مغزی بسیاری از رفلکس‌های نوزادی در سنین بالاتر مشاهده می‌شوند. مهم‌ترین رفلکس‌های دوران نوزادی شامل موارد زیر است:

1- رفلکس مورو

رفلکس مورو یک واکنش غیرارادی به محرک‌های ناگهانی است که در اثر آن دست‌ها و پاهای کودک به سمت بیرون باز می‌شوند. سپس پشت کودک کمی قوس شده و در نهایت اندام‌ها به جای اول خود باز می‌گردند. این رفلکس در طول فرایند تکامل به افراد کمک می‌کرده که به مراقب خود بچسبند. با این کار هم نوزاد محکم‌تر مراقب را می‌گرفت و هم مراقب متوجه حساسیت کودک شده و توجه بیشتری به او می‌کرد. رفلکس مورو جزو اولین رفلکس‌هایی است که در کودکان به وجود می‌آید و از همان ابتدای تولد قابل مشاهده است. این رفلکس در حدود ۶ ماهگی از بین رفته و با رفلکس‌های جدیدتر جایگزین خواهد شد.  

2- رفلکس گالانت

رفلکس گالانت یکی دیگر از رفلکس‌های دوران نوزادی است که می‌تواند در تشخیص اختلالات عصبی به ما کمک کند. همچنین این رفلکس می‌تواند به فرایند زایمان کمک کرده و زایمان طبیعی را آسان‌تر کند. از طرفی دیگر وجود رفلکس گالانت به توسعه مهارت‌های مورد نیاز برای خزیدن و چهار دست و پا راه رفتن کمک می‌کند. نحوه بررسی رفلکس گالانت به این شیوه است که نوزاد را در حالت دمر قرار می‌دهیم. سپس یک طرف از ستون فقرات کودک را از بالا به پایین لمس می‌کنیم. با این کار بدن کودک به همان سمت لمس خم شده و یک قوس نیم دایره مانند در بدن فرد ایجاد خواهد شد. این رفلکس حدود ۲۰ هفتگی بارداری هنگامی که کودک تازه در بدن مادر شکل گرفته است، خود را نشان می‌دهد. در هنگام تولد این رفلکس همراه کودک است و در حدود ۳ تا ۹ ماهگی باید به طور کامل از بین برود. 

3- رفلکس پاراشوت

برخلاف رفلکس‌های قبلی رفلکس پاراشوت از ۵ ماهگی تا ۹ ماهگی شروع شده و تا آخر عمر با ما باقی می‌ماند. برای درک این رفلکس فرض کنید که در حال زمین خوردن با صورت هستید. در این حالت اولین کاری که انجام می‌دهید چه کاری است؟ همه ما زمانی که در حالت افتادن هستیم دست‌هایمان را باز خواهیم کرد تا از شدت ضربه کم کنیم و همچنین از سر و صورتمان محافظت کنیم. کودکی که توانایی ایستادن روی دو زانو را کسب کرده باشد، این رفلکس را تجربه خواهد کرد. برای تست رفلکس پاراشوت کافی است که کودک در حال ایستاده را به جلو خم کنید (سرعت خم کردن باید بالا باشد. اما مواظب باشید که کودک زمین نخورد). در این حالت کودک دست‌های خود را باز کرده و آن را جلو می‌آورد تا از سقوط خود جلوگیری کند. معمولا در این حالت انگشتان دست کودک از هم باز می‌شود. 

۴- رفلکس تونیک نک (تونیک گردن)

رفلکس تونیک نک خود دارای دو نوع متقارن و نامتقارن است. رفلکس تونیک نک نامتقارن یا  asymmetrical tonic neck reflex که به اختصار ATNR خوانده می‌شود در زمان جنینی و هنگامی که نوزاد درون بدن مادر قرار دارد نمایان می‌شود و در ۵ تا ۷ ماهگی ناپدید خواهد شد. 

وقتی نوزاد شما به پشت دراز کشیده است، آیا متوجه حالتی شده‌اید که انگار موقعیت یک شمشیرباز را برای شمشیربازی به خود گرفته است؟ در حالی که سرشان به همان سمت بازوی دراز شده چرخیده و بازوی دیگرشان از آرنج خم شده است. برخی از والدین فکر می‌کنند که این وضعیت نیز شبیه یک کماندار کوچک و زیبا است، گویی که بازوی دراز شده کمان را نگه داشته و بازوی خم شده در حال عقب‌کشیدن رشته کمان پر از تیر است. این همان چیزی است که در رفلکس تونیک نک نامتقارن مشاهده می‌شود. در این حالت زمانی که کودک طاقباز خوابیده است با چرخاندن سر او به یک سمت، دست و پای همان سمت باز شده و دست و پای سمت مقابل خم خواهد شد. 

رفلکس تونیک نک متقارن یا Symmetrical Tonic Neck Reflex که به اختصار STNR خوانده می‌شود. این رفلکس در ۶ تا ۹ ماهگی بروز پیدا کرده و در بازه ۹ تا ۱۲ ماهگی باید ناپدید شود. در واقع STNR جایگزین ATNR خواهد شد. رفلکس تونیک نک متقارن به این صورت است که کودک را به حالت چهار دست و پا روی زانوی خود قرار می‌دهیم به صورتی که دست‌های و پاهای کودک وزنی را تحمل نکنند. سپس سر وی را خم می‌کنیم به صورتی که چانه به سینه نزدیک شود. در این حالت دست‌های کودک جمع شده و پاهای وی صاف خواهند شد. حال اگر سر کودک را صاف کنیم به صورتی که چانه از سینه دور شود، دست‌های کودک صاف شده و پاهای وی خم خواهند شد. 

۵- رفلکس تونیک لابیرنتی 

رفلکس تونیک لابیرنتی یکی از رفلکس‌های نوزادی است که معمولا قبل از تولد خود را نشان خواهد داد و حدود ۴ ماهگی از بین خواهد رفت. رفلکس تونیک لابیرنتی به این صورت است که کودک در حالت دمر قرار خواهد گرفت. در این حالت چون کودک هنوز کنترل سر و گردن را کسب نکرده است، نمی‌تواند سر خود را بالا بیاورد. در نتیجه نمی‌تواند دست‌ها و پاهای خود را هم صاف کند. 

در حالت طاقباز هم کودک نمی‌تواند سر خود را خم کرده و دست‌ها و پاهای کودک صاف است و نمی‌توان آن‌ها را خم کرد. حالت طاقباز این رفلکس کمی بیشتر باقی خواهد ماند و ممکن است تا ۳ سالگی به صورت کامل از بین نرفته باشد. 

۶- رفلکس لاندو

رفلکس لاندو (Landau) یک رفلکس ثانویه نوزادان به حساب می‌آید که از حدود ۶ ماهگی خود را نشان داده و در حدود یک سالگی از بین خواهد رفت. این رفلکس را می‌توان جایگزینی برای رفلکس STNR در نظر گرفت. برای تست رفلکس لاندو کافی است که دو دست خود را زیر شکم کودک قرار داده و کمی او را بالا بیاورید. در این حالت اگر سر کودک را خم کنید، ستون فقرات و دست‌ها و پاهای کودک خم خواهد شد. اگر هم سر کودک را عقب ببرید، ستون فقرات، دست‌ها و پاهای کودک صاف خواهند شد. 

۷ـ رفلکس قدم زدن یا راه رفتن

رفلکس قدم زدن یا راه رفتن (walking or stepping) یکی از رفلکس‌های نوزادی است که همواره خوشحالی و شادی خانواده‌ها را به همراه دارد. اغلب خانواده‌ها تصور می‌کنند که کودک در این سن برای راه رفتن آماده می‌شود. اما در واقعیت رفلکسی است که از بدو تولد تا ۲ ماهگی ادامه داشته و بعد از آن از بین می‌رود. برای تست رفلکس قدم زدن کافی است زیر بغل کودک را گرفته و کودک را به حالت قائم نگهدارید. در این حالت اگر پاهای کودک را به زمین فشار دهید، کودک حرکتی مشابه راه رفتن از خود نشان خواهد داد. 

۸- رفلکس چنگ زدن نوزاد (palmar grasp reflex)

اکثر ما از ارتباط و لمس کودکی که تازه متولد شده است لذت می‌بریم. یکی از لذتبخش‌ترین حالت‌ها زمانی است که نوزاد انگشتان ما را سفت می‌گیرد. این رفلکس که به رفلکس چنگ زدن شناخته می‌شود در زمان تولد وجود دارد و تا ۶ ماهگی ادامه پیدا خواهد کرد. برای تست این رفلکس کافی است هنگامی که دست کودک باز است، انگشت خود را داخل دست وی قرار دهید. در این هنگام دست نوزاد بسته خواهد شد و اگر دست خود را پس بکشید کودک دست شما را رها نخواهد کرد.

۹- رفلکس مکیدن (Suck reflex)

رفلکس مکیدن یکی از حیاتی‌ترین رفلکس‌های نوزادی است که نقشی اساسی در شیر خوردن کودک دارد و بخش بزرگی از بقای فرد را تضمین می‌کند. کودکان با رفلکس مکیدن متولد می‌شوند و این فرایند تا حدود ۴ ماهگی ادامه خواهد داشت. تست این رفلکس به این صورت است که سینه مادر یا نوک شیشه شیر داخل دهان کودک قرار می‌گیرد. سپس کودک شروع به مکیدن می‌کند.

درمان رفلکس‌های نوزادی

همانطور که در بالا اشاره شد رفلکس‌های نوزادی به خودی خود طبیعی هستند و اگر در زمان مناسب پدیدار شده و در زمان مناسب ناپدید شوند، سلامت جسمی و ذهنی کودک را تائید می‌کنند. اما اگر قرار باشد این رفلکس‌ها پس از مدتی از بین بروند و چنین نشود، لازم است که برنامه درمانی مشخصی برای درمان آن‌ها در نظر گرفته شود. کاردرمانگران با توجه به دانش خود در زمینه رفلکس‌های نوزادی و همچنین آگاهی از مراحل رشد حرکتی کودک می‌توانند در این زمینه به افراد کمک کنند. 

وزن اندازی اولین راهکاری است که می‌تواند به مهار رفلکس‌های نوزادی کمک کند. وزن اندازی روی اندام‌ها می‌تواند تون عضلات را متعادل کرده و انجام فعالیت‌های ارادی را برای وی ساده‌تر کند. تسهیل رفلکس‌های سطح بالاتر هم می‌تواند به مهار رفلکس‌ها کمک کند. برخی از رفلکس‌ها توسط نخاع مدیریت می‌شوند در حالیکه برخی دیگر توسط ساقه مغز یا سایر مراکز کنترل می‌شوند. فعال شدن رفلکس سطح بالاتر می‌تواند رفلکس‌های سطح پایین را کنترل کند. روش دیگری که می‌تواند مانع از فعال شدن رفلکس‌های نوزادی شود عبارت است از تسهیل مراحل رشد حرکتی. در هر مرحله از رشد بخشی از رفلکس‌ها فعال هستند. بنابراین با طی کردن مراحل رشد حرکتی برخی از رفلکس‌ها به طور اتوماتیک حذف می‌شوند. کاردرمانگران با به کارگیری تکنیک‌های مختلف تلاش می‌کنند که این ویژگی را برای مهار رفلکس‌های مزاحم به کار بگیرند.

بلاک کردن رفلکس یکی دیگر از روش‌های مهار رفلکس است. در این فرایند محرکی که باعث فعال شدن رفلکس می‌شود، به کودک ارائه می‌شود. اما از مانع بروز پاسخ می‌شویم. برای نمونه در رفلکس تونیک نک نامتقارن با چرخاندن سر به یک سمت دست و پای همان سمت صاف شده و دست و پای سمت مقابل خم می‌شود. برای بلاک کردن این وضعیت می‌توان نوزاد را قنداق کرده و سپس سرش را به آرامی به طرفین بچرخانیم. در این حالت دست‌ها و پاهای سمت موافق تکان نخواهند خورد. 

سخن پایانی

رفلکس‌های نوزادی همواره وجود داشته‌اند و مجموعه‌ای از فرایندهای به هم پیوسته را تشکیل می‌دهند که مسیر کنترل حرکتی، آگاهی حسی و رشد شناختی را شکل می‌دهد. هر رفلکس نقشی حیاتی در بقا، رفاه و شکوفایی بچه‌های کوچک ما دارد. رفلکس‌های بدوی که از اولین لحظات زندگی وجود دارند، به تدریج جای خود را به اعمال هدفمند می‌دهند و فرایند تغییر غریزه به حرکات ارادی را نشان می‌دهند. ادغام این رفلکس ها نه تنها یک نقطه عطف بیولوژیکی را نشان می‌دهد، بلکه روایتی از قابلیت‌های در حال تکامل و سازگاری کودک با دنیای اطراف است. بنابراین شناخت رفلکس‌های نوزادی برای والدین و تیم درمان ضروری به نظر می‌رسد که ما در این نوشته مرکز توانبخشی ایران سعی کردیم تا حدی شما را با آن آشنا کنیم.