تاخیر حرکتی کودکان که ممکن است به اختلال در راه رفتن فرد منجر شود، مسئله‌ای نیست که بتوان به راحتی از کنار آن عبور کرد.

برخی از خانواده‌ها در مواجهه با این اختلال، آن را نادیده می‌گیرند و با عبارت‌هایی مانند «خودش درست میشه»، «برادرزاده من هم تا 3 سالگی راه نمی‌رفت اما الان مشکلی نداره» و از این دست جملات بی‌خیال درمان خواهند شد. از طرفی دیگر برخی از خانوادها حساسیت بالایی به خرج خواهند داد و به هر روشی برای درمان متوصل خواهند شد. آنچه در این نوشته کلینیک جامع توانبخشی ایران دنبال می‌شود، توجه به این نکته است که اختلال تاخیر حرکتی چیست؟ دلایل و علایم آن کدام است؟ و چگونه می‌توان آن را درمان کرد؟

تاخیر حرکتی چیست؟

تاخیر حرکتی یا motor delay شرایطی است که در آن فرد به طور غیر طبیعی و ملموسی رشد کندتری نسبت به سن خود خواهد داشت. برای درک راحت‌تر موضوع، رشد حرکتی را به چند مرحله تقسیم کرده‌اند که کودک باید در سن خاصی به هر کدام از این مراحل دست پیدا کند. چنانچه فرد نتواند در زمان مناسب به مهارت مورد نیاز دست پیدا کند، ممکن است با اختلال تاخیر حرکتی روبرو باشد. این اختلال ممکن است در حرکات درشت خود را نشان دهد یا حرکات ظریف کودک را درگیر نماید. برای درک بهتر این موضوع لازم است برخی از اصطلاحات مانند حرکات درشت و ریز را بیشتر توضیح دهیم: 

منظور از حرکات درشت چیست؟

مهارت‌های حرکتی درشت توانایی‌هایی هستند که به صورت عمومی کل بدن را درگیر می‌کنند و برای انجام دادن آن‌ها به ماهیچه‌های بزرگ بدن که ثبات دهنده هستند، نیاز خواهیم داشت. این مهارت‌ها پایه‌ای برای مهارت‌های حرکتی ظریف محسوب خواهند شد. توانایی هماهنگی چهار دست و پا راه رفتن، ایستادن، زانو زدن، دویدن و دوچرخه سواری تنها چند نمونه از مهارت‌های حرکتی درشت هستند که اختلال در توسعه آن‌ها به اختلال تاخیر حرکتی منجر خواهد شد. 

مهارت‌ حرکتی ظریف به چه معنا است؟

مهارت‌های حرکتی ظریف توانایی دستکاری اشیا با استفاده از عضلات کوچک دست و مچ است. این حرکات برای اکثر افراد به قدری طبیعی است که معمولا نادیده گرفته می‌شوند. در حالیکه برای انجام بسیاری از وظایف کلیدی خود به این مهارت‌ها وابسته هستیم. برای مثال بستن دکمه لباس، در دست گرفتن مداد، تایپ کردن، غذا خوردن، نوشتن و اکثر فعالیت‌های روزمره ما به این مهارت‌ها گره خورده‌اند. در نظر داشته باشید که عموما توسعه مهارت‌های حرکتی ظریف پس از توسعه مهارت‌های حرکتی درشت انجام خواهد شد. برای نمونه کسی که نتواند شانه خود را ثابت نگه دارد، در نوشتن ناتوان خواهد بود. این مشکل در مراحل بعدی ممکن است به اختلال یادگیری منجر شود یا به تشدید آن دامن بزند. 

آیا هر تاخیری نشان از اختلال است؟

تاخیر حرکتی ناشی از شرایط مختلفی است و نباید این اختلال با بیماری‌های مختلفی اشتباه گرفته شود. از طرفی دیگر در نظر داشته باشید که دستیابی به هر مرحله حرکتی با یک الی دو ماه تاخیر عموما جای نگرانی ندارد و به راحتی قابل حل خواهد بود. همچنین ممکن است برخی از کودکان زودتر از موعد 9 ماه به دنیا بیایند. در این موارد باید بازه‌ای که کودک زودتر  متولد شده است را به سن کودک برای دستیابی به هر مرحله اضافه کنیم. برای نمونه کودکی که 7 ماهگی متولد شده است به طور معمول 2 ماه از دیگر کودکان از نظر رشدی عقب خواهد بود. در نتیجه اگر سینه خیز رفتن در 2 ماهگی به دست خواهد آمد این کودک آن را در 4 ماهگی کسب می‌کند. این تاخیر طبیعی است و نشان از اختلال نمی‌باشد. 

مراحل رشد حرکتی

اگر بخواهیم با تاخیر حرکتی آشنا شویم لازم است بدانیم که فرد عادی در هر سنی چه مهارت‌هایی را کسب خواهد کرد. سپس با مقایسه هر کودک با افراد طبیعی متوجه این موضوع خواهیم شد که آیا اختلال رشدی وجود دارد یا خیر؟ این نکته را هم در نظر داشته باشید که توسعه مراحل حرکتی در یک بازه زمانی صورت خواهد گرفت و هر مرحله عموما پایه و مبنای مرحله بعد خواهد بود. 

مجموعه توانبخشی ایران به کمک تیم درمانی متخصص خود می‌تواند بهترین درمان‌های موجود را برای کودکانی که از اختلال تاخیر حرکتی رنج می‌برند، فراهم کند. برای دریافت مشاوره و نوبت اینترنتی می‌توانید از طریق دکمه‌های زیر اقدام فرمایید:

02188242410

نوبت   اینترنتی

علایم تاخیر حرکتی در کودکان 

تاخیر حرکتی یک اختلال با دامنه وسیع است که ممکن است در مراحل اولیه رشد رخ دهد یا در مراحل بعدی خود را نشان دهد. بنابراین علایم آن می‌تواند گسترده باشد. به همین دلیل یک سری نقاط عطف تعیین شده است که عدم دستیابی به آن‌ها در سنین خاص می‌تواند نشان از اختلال باشد. در جدول بالا مهم‌ترین مراحلی که در هر سن باید کودک به آن‌ها برسد را بررسی کردیم. برای نمونه غلت زدن نوزاد در سن 4 تا 6 ماهگی تکمیل خواهد شد. چنانچه رشد کودک متناسب با سن نباشد، لازم است برای بررسی بیشتر به پزشک متخصص مراجعه کنید. از طرفی دیگر برخی از علایم وجود دارند که به تشخیص سریع‌تر این مشکلات کمک خواهند کرد:

1- عضلات شل

اولین نشانه تاخیر حرکتی، تون عضلانی پایین است که به صورت شلی اندام‌ها و کل بدن خود را نشان خواهد داد. در این حالت اگر دست نوزاد را بالا آورده و رها کنیم، نمی‌تواند دست خود را نگه دارد و می‌افتد. این داستان در مورد سایر اجزا بدن هم صدق می‌کند. برای نمونه فرد نمی‌تواند گردن خود را نگه دارد. پایین بودن تون عضلات مانع از این می‌شود که فرد پوزیشن‌های جدید را تجربه کند. این پوزیشن‌ها برای ادامه مراحل رشد حرکتی بسیار حائز اهمیت هستند. 

2- باقی ماندن رفلکس‌های نوزادی

رفلکس‌های واکنش‌های غیرارادی بدن به وضعیت‌های خاص می‌باشند. در دوران نوزادی این رفلکس‌ها به رشد بدن کمک می‌کنند. برخی از آن‌ها در زمان خاصی باید از بین بروند. چنانچه زمان یک رفلکس بیش از حد معمول طول بکشد تاثیرش معکوس شده و رشد فرد را مختل خواهد کرد. در برخی از موارد باقی ماندن رفلکس‌های نوزادی ممکن است تاثیرات بلند مدتی از خود به جای بگذارد. برای نمونه این امکان وجود دارد که راه رفتن روی پنجه را در این کودکان تشدید کند.  برای تشخیص رفلکس‌های ناهنجار می‌تواند به پزشک مراجعه کنید یا از خدمات کاردرمانی تاخیر حرکتی کمک بگیرید. 

3- ضعف عضلانی

یکی دیگر از علایمی که افراد دارای تاخیر حرکتی با آن روبرو خواهند شد، ضعف عضلانی است. در حالتی که فرد دارای قدرت عضلانی کافی نیست، نمی‌تواند دامنه حرکتی مفاصل خود را تکمیل کند. در نظر داشته باشید که شلی عضلانی و ضعف عضلانی هر دو همدیگر را تشدید می‌کنند، اما با هم متفاوت هستند. در کسی که شلی عضلات وجود دارد، حفظ وضعیت موجود سخت است. برای مثال نمی‌تواند دست خود را در حالت خم شده نگه دارد. اما کسی که ضعف عضلانی دارد نمی‌تواند دامنه حرکتی خود را تکمیل نماید. برای نمونه فرد نمی‌تواند دست خود را از حالت باز به حالت بسته در بیاورد. 

4- نرمی استخوان

با اینکه نرمی استخوان علامتی نیست که به راحتی بتوان آن را مشاهده و بررسی کرد. اما در بسیاری از کسانی که از تاخیر حرکتی رنج می‌برند، نرمی استخوان هم دیده می‌شود. این اختلال باعث می‌شود که فرد نتواند به راحتی روی اعضای بدن خود وزن اندازی کند. 

علت تاخیر حرکتی در نوزادان

تاخیر حرکتی را می‌توان به دلایل مختلفی نسبت داد. برخی از این دلایل مادرزادی هستند و برخی دیگر بعد از زایمان به وجود خواهند آمد. کمتر اختلالی وجود دارد که ردی از مشکلات ژنتیکی در آن‌ها دیده نشود. در مورد تاخیر حرکتی هم می‌توان گفت که یکی از مهم‌ترین دلایل آن مشکلات ژنتیکی است. سندروم داون، سندروم X شکننده، بیماری‌های متابولیک و سایر بیماری‌ها، كودک را در معرض خطر تاخیرات رشدی قرار می‌دهند.

علاوه بر مشکلات ژنتیکی برخی از عوامل محیطی  مانند ضربات وارد شده به مغز، مسمومیت با عوامل مضر مانند سرب، برخی از عفونت‌ها، سوء تغذیه، تولد کودک نارس و بسیاری شرایط دیگر ممکن است چنین مشکلی را به وجود آورند.

همچنین در برخی از موارد ممکن است، دلیل این بیماری به عوامل ناشناخته برگردد. نکته قابل توجه این است در مواردی که دلیل اختلال شناخته شده است، روند درمانی ساده‌تر خواهد بود و بهتر به نتیجه منتهی خواهد شد. 

فرق تاخیر حرکتی با فلج مغزی

تاخیر حرکتی شرایطی است که در آن فرد توانایی‌های حرکتی را متناسب با سن خود کسب نمی‌کند. اما در فلج مغزی یک آسیب به مغز وارد شده است که ممکن است علاوه بر مراحل رشد بسیاری از بخش‌های بدن مانند بینایی و شنوایی هم تحت تاثیر قرار بگیرند. از طرفی دیگر کودکان تاخیر حرکتی در اکثر موارد به طور کامل بهبودی پیدا خواهند کرد، در حالی که فلج مغزی یک آسیب است که به صورت دائمی در زندگی فرد باقی خواهد ماند اما علایم آن ممکن است کم یا زیاد باشد. این دو تفاوت‌ها زیادی دارند که برای مطالعه آن می‌تواند به نوشته تفاوت‌های فلج مغزی و تاخیر حرکتی مراجعه کنید.

تفاوت تاخیر حرکتی و تاخیر رشدی

مورد بعدی که بهتر است در مورد آن اطلاعاتی داشته باشیم، تفاوت‌ها و شباهت‌های تاخیر حرکتی و تاخیر رشد است. تفاوتی که این دو دارند بیشتر به حوزه و میزان گستردگی تاخیر بر می‌گردد. در واقع می‌توان گفت که پنج گروه اصلی مهارت‌ها وجود دارند كه می‌توان رشد آن‌ها را بررسی کرد:

حركات درشت (Gross Motor): استفاده از گروه بزرگی از عضلات برای نشستن، ایستادن، راه رفتن، دویدن و غیره. حفظ تعادل و تغییر وضعیت.

حركات ظریف(fine Motor): استفاده از دست‌ها و انگشتان تا بتواند بخورد، نقاشی كند، لباس بپوشد، بازی کند، بنویسد و کارهای دیگری را انجام دهد.

زبان (language): صحبت كردن از طریق زبان بدن و ادا و اشاره، ارتباط و درک آنچه كه دیگران می‌گویند.

شناختی (Cognitive): مهارت‌های تفكر شامل یادگیری، درك،‌ حل مسئله، استدلال و یادآوری.

اجتماعی (Social): تعامل با دیگران، داشتن روابط با خانواده، دوستان و معلمان، مشاركت و پاسخ به احساسات دیگران.

بنابر اطلاعات بالا چنانچه فرد فقط در حوزه حرکات درشت و ظریف دچار اختلال شده باشد، درگیر تاخیر حرکتی است و چنانچه در همه موارد بالا دچار اختلال شده باشد، با اختلال رشد دست و پنجه نرم می‌کند. بر اساس همین استدلال می‌توان  گفت تاخیر حرکتی بخشی از تاخیر رشدی است.

نحوه تشخیص تاخیر حرکتی

تشخیص motor delay به عنوان یک اختلال سخت است و باید توسط پزشک متخصص یا کاردرمانگر انجام شود. در نتیجه با دیدن علایم مورد اشاره در بالا نمی‌توان به کودک برچسب زد. بنابراین با مشاهده علایمی مانند شلی اندام‌ها یا عدم توانایی نشستن در کودک 9 ماهه باید به پزشک متخصص مراجعه کنید. فرآیند تشخیص شامل مراحل زیر است:

1- مشاهده (تست‌های بالینی)

در مرحله اول متخصص تلاش خواهد کرد به کمک مشاهده و بررسی وضعیت کلی بدن، فرد را ارزیابی کند. در این مسیر ممکن است تون عضلات، وضعیت رفلکس‌های فرد و همچنین مراحل رشد متناسب با سن کودک مورد ارزیابی قرار گیرد. علاوه بر آن آزمایشات و سایر مدارک پزشکی مانند سی تی اسکن هم مورد بررسی قرار خواهند گرفت. مشاهده دقیق‌ترین و ساده‌ترین روش ارزیابی را در اختیار درمانگران قرار خواهد داد. 

2- مصاحبه با اعضای خانواده 

برخی از موارد یا حالت‌ها را نمی‌توان در جلسه از طریق مشاهده ارزیابی کرد. برای نمونه در صورتی که کودک همکاری نداشته باشد، نمی‌توان حالت‌هایی مانند غلت زدن یا نشستن را تست کرد. در این موارد درمانگران به مصاحبه با خانواده روی خواهند آورد. در روند مصاحبه برای ساده‌تر شدن فرایندها ممکن است از پرسشنامه هم استفاده شود. پرسشنامه آزمون غربالگری رشدی دنور یکی از معروف‌ترین تست‌هایی است که میزان رشد کودک را از زمان تولد تا 6 سالگی  بررسی خواهد کرد. همچنین ما در مجموعه توانبخشی ایران سامانه پیش بینی راه رفتن کودکان فلج مغزی و تاخیر حرکتی را راه اندازی کرده‌ایم تا خانواده‌ها دید درست‌تری از توانایی راه رفتن کودک خود داشته باشند. 

درمان تاخیر حرکتی

بسیاری از تاخیرات حرکتی را می‌توان همان ابتدا درمان كرد به طوری که تا قبل از رسیدن كودک به سن مدرسه، می‌تواند از نظر رشدی خودش را به همسالانش برساند. توجه به درمان تاخیر حرکتی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و هر چه درمان سریع‌تر شروع شود، بهبودی سریع‌تر به دست خواهد آمد. گاهی اوقات مشكلات تا بزرگسالی باقی می‌مانند. به خصوص اگر كودك ناتوانی مادام‌العمری مثل سندروم داون داشته باشد. درمان این کودکان ترکیبی از چند روش درمانی است که هر کدام از آن‌ها در جایگاه خود می‌توانند به رشد کودک کمک کنند:

1- دارو درمانی

برخی از کودکانی که با تاخیر حرکتی روبرو می‌شوند به داروهای تقویتی و مکمل‌ها نیاز دارند تا بتوانند عقب ماندگی خود را جبران کنند. از طرفی دیگر برخی از مشکلات مانند تشنج‌ها به کمک دارو قابل کنترل هستند و تا زمانی که این کنترل اتفاق نیفتد، سایر روش‌های درمانی نمی‌توانند تاثیر مورد نظر خود را به وجود بیاورند. البته توجه به این نکته ضروری است که برخی  از کودکان به دارو نیاز ندارند و به صورت خود به خود یا به کمک سایر روش‌ها بهبودی کامل را به دست خواهند آورد. 

2- کاردرمانی

کاردرمانی تاخیر حرکتی به عنوان یک رشته توانبخشی می‌تواند کمک شایانی به این کودکان بکند. کاردرمانی با شناخت دقیق مراحل رشد حرکتی و همچنین توانایی خاص خود در کار با کودکان، این توانایی را دارد که در عرض چند جلسه تاثیرات بسیار مثبتی را در این کودکان به مرحله ظهور برساند. کاردرمانی در کودکان تاخیر حرکتی ممکن است تلفیقی از بازی درمانی و سایر روش‌ها باشد تا کودک همکاری بیشتری داشته و سریع‌تر خود را به همسالانش برساند. 

3- فیزیوتراپی

همکاری بین کاردرمانی و فیزیوتراپی کودکان همواره نتایج مثبت و شگفت انگیزی به دنبال داشته است. فیزیوتراپی هم می‌تواند روی رشد مهارت‌های حرکتی کودکان کار کند. فیزیوتراپیست‌ها تخصص بالایی در بهبود تون عضلانی و قدرت عضلات دارند. همچنین این توانایی را دارند تا مراحل رشد کودک را تسهیل کنند و وی را در دستیابی به مراحل بالاتر کمک کنند. 

در این نوشته مجموعه توانبخشی ایران، اختلال تاخیر حرکتی را زیر ذره‌بین بردیم و سعی کردیم تا اطلاعات درست و جامعی در مورد علایم، دلایل و همچنین درمان این اختلال در اختیار شما قرار دهیم. در نظر داشته باشید که مجموعه ما به کمک همکاران مجرب و با تکیه بر کار تیمی در تلاش است تا متناسب‌ترین درمان را در اختیار کودکان دارای تاخیر رشدی قرار دهد. 

چنانچه در این مورد سوال یا ابهامی دارید که در این نوشته به آن اشاره نشده است، می‌توانید از طریق فرم زیر آن را با ما درمیان بگذارید تا در سریع‌ترین زمان ممکن به آن پاسخ بدهیم.